Historische vrouwen

In de geschiedschrijving is vooral voor mannelijke actoren een grote rol weggelegd. Maar minstens evenveel vrouwen drukten, al dan niet in de achtergrond, hun stempel op de geschiedenis. In deze nieuwe lezingenreeks besteden we aandacht aan invloedrijke vrouwen, vrijgevochten karakters en onvertelde verhalen. Elke spreker werpt een nieuw licht op een oud verhaal en biedt zo een verfrissende kijk op leven en werken als vrouw in de verre of recente geschiedenis.

Kleopatra VII (69-30 v.C.) was de laatste koningin van de Grieks-Makedonische dynastie die sinds de verovering van Alexander de Grote over Egypte heerste. Als jonge vrouw werd ze geconfronteerd met de Romeinse expansie in het oosten van het Middellandse-Zeegebied en moest ze een modus vivendi uit te werken met de Romeinse heersers. Haar relatie met Iulius Caesar en haar huwelijk met Marcus Antonius hebben evenwel niet kunnen verhinderen dat Egypte uiteindelijk toch in Romeinse handen viel. Munten en beelden bewijzen dat Kleopatra niet de bloedmooie 'vamp' was die ze in de latere traditie geworden is, maar wel een intelligente en innemende vrouw die op het allerhoogste niveau aan het politieke spel heeft deelgenomen, maar uiteindelijk het onderspit heeft moeten delven.

De zussen Nadia (1887-1979) en Lili Boulanger (1893-1918) waren in de wieg gelegd voor muziek. Lili gold als een buitengewoon talent en op haar 19de won ze, als eerste vrouw ooit, de Prix de Rome voor compositie. Tot een bloeiende muzikale loopbaan kwam het evenwel niet: de jonge componiste overleed nog voor ze 25 jaar oud was. Nadia Boulanger daarentegen kende een lange carrière als dirigente en docente. Talloze componisten passeerden in haar lessen, in de Verenigde Staten of in Parijs, van Aaron Copland en Elliot Carter tot Philip Glass, Daniel Barenboim en Astor Piazzolla. Ze werd geroemd om haar fenomenale muzikale inzicht, en gevreesd om haar notoir strenge oordeel en soms problematische werkwijze. En met dezelfde tomeloze inzet verdedigde ze zowel de muziek van Igor Stravinsky (1882-1971) als die van Claudio Monteverdi (1567-1643). Terwijl de reputatie van Nadia Boulanger destijds mythische proporties aannam, hangt haar naamsbekendheid vandaag grotendeels vast aan die van haar studenten. Maar welke ideeën bepaalden de muzikale persoonlijkheid van deze vrouw, die stelde dat valse noten vergeeflijk zijn, maar valse muziek niet?

De middeleeuwse mystica Hadewijch (ca. 1240) liet een veelzijdig oeuvre na. In een tijd waarin denken en schrijven over religie was voorbehouden aan de Latijngeschoolde clerus, schreef zij mystieke liederen, brieven en visioenen in het Middelnederlands. Haar teksten handelen over de hoghe minne: de aantrekkingskracht die volgens haar van nature werkzaam is tussen de menselijke ziel en God. In de lezing situeren we Hadewijch eerst in de context van de zogenaamde ‘religieuze vrouwenbeweging van de dertiende eeuw’. Daarna maken we aan de hand van tekstfragmenten kennis met haar visie op de minne. We concentreren ons daarbij op haar lyriek. Haar liedteksten staan in de traditie van de mystique courtoise waarbij hoofse motieven uit de profane literatuur en religieuze motieven vermengd zijn tot een eigenzinnig mystiek discours. Door de universaliteit van het thema spreken haar teksten over de mystieke liefde over eeuwen heen nog sterk aan. Haar werk leeft: het is in vele talen vertaald, voedt het hedendaagse denken over spiritualiteit en inspireert schrijvers en andere cultuurmakers tot nieuw werk.

Op 6 maart 1980 werd de schrijfster Marguerite Yourcenar (1903-1987) als eerste vrouw opgenomen in de Académie Française. Het was de bekroning van een poging een vrijgevochten leven te leiden, geholpen door een onconventionele opvoeding.

Yourcenar had het in haar “discours de réception” over de vrouwen, die niet hadden misstaan in de kring van onsterfelijken: Madame de Staël, George Sand en Colette. Maar een icoon van het feminisme heeft ze zelf nooit willen zijn. Haar status van vrouw-zijn heeft haar nooit gehinderd, merkt ze in de slotbladzijden van Archives du Nord op. In die bladzijden voorspelt ze met een verbluffende afstandelijkheid en precisie het leven van het kind, een maand oud, “l’être que j’appelle moi”, dat in juli 1903 op de Zwarte Berg in Frans- Vlaanderen aankomt: « Elle ne sera guère entravée, comme tant de femmes le sont encore de nos jours, par